Fikri mülkiyet, yaratıcı bir faaliyetin sonucu olarak ortaya çıkarılan fikir ve sanat eserleri, patentler, markalar, faydalı modeller, tasarımlar, coğrafi işaretler, entegre devre topografyalar ve yeni bitki çeşitleri gibi fikir ürünlerinin ifade edilmesinde kullanılmakta, fikri mülkiyet hakları ise bu fikir ürünleri üzerindeki hakları ifade etmektedir.
Fikri mülkiyet hakları, “kişilere zihinsel yaratıları için verilen haklardır ve genellikle, yaratı ürününün belli bir süre kullanılması için yaratı sahibine (creator) özel bir hakkın verilmesi” anlamında kullanılmaktadır. Yani maddi olmayan mallar üzerindeki mülkiyeti ifade etmektedir. Tüm gayri maddi malların ortak özelliği, zamandan ve mekandan soyut olmaları, istendiği yerde, istendiği zamanda içerikleri değişmeksizin tekrarlanabilen fikir ürünleri olmalarıdır. Fikri haklar, dış dünyaya yansımasında kendisini gösteren maddi araçlardan bağımsızdır, önemli olan fikir üzerindeki insan zekasının rolü, yaratıcı zihin çalışmasıdır, araç yalnızca fikri ürünü nakletmek ve yayınlamak için kullanılmaktadır.
Genel olarak bilinen fikri haklardan bilim ve edebiyat eserleri, sinema eserleri, müzik eserleri, güzel sanat eserleri, bilgisayar programları ve veri tabanları gibi eserler üzerindeki haklar dar anlamda fikri hakları ifade etmektedir. Geniş anlamda fikri haklar ise, insanların yaratıcı emeği sonucu ortaya çıkan bilim ve edebiyat eserleri ve sinematografik eserler yanında, buluşlar, markalar, endüstriyel tasarım ve modeller, coğrafi işaretler gibi sınai mülkiyet üzerindeki hakları da kapsamaktadır.
Fikri haklar, fikir ürününü yaratan kişilere, ortaya çıkardığı fikir ürününden üçüncü kişilerin yararlanmasına izin verme-vermeme, bunlardan haksız biçimde yararlanılmasını önleme amacıyla fikir ürününün yaratıcısına bahşedilen hakları ifade etmekte, yani fikri hak sahibinin haklarını korumayı ve bunlardan yararlananlarla hak sahibinin ilişkilerini düzenlemeyi amaçlamaktadır.
Fikri mülkiyet hakları içinde yer alan telif hakları, eserin meydana getirilmesiyle, herhangi bir tescil veya bildirim gerekmeden kendiliğinden doğmakta, ancak patent, faydalı model, marka ve tasarım gibi sınai mülkiyet haklarının ortaya çıkabilmesi için (Türk Patent Enstitüsü gibi) bir idari kurum tarafından tescil edilmesi gerekmektedir.
Fikri mülkiyet haklarını fikir ve sanat eserleri üzerindeki haklar ile bağlantılı haklar ve sınai haklar olmak üzere 2’ye ayırabiliriz;
A. Fikir ve Sanat Eserleri
- İlim ve Edebiyat Eserleri
- Musiki Eserleri
- Güzel Sanat Eserleri
- Sinema Eserleri
- İşleme ve Derleme Eserler
- Veri Tabanları
Bağlantılı Haklar;
- İcracı Sanatçıların Hakları,
- Fonogram Yapımcılarının Hakları
- Radyo-TV Kuruluşlarının Hakları,
- Film Yapımcılarının Hakları
B. Sınai Mülkiyet Hakları
- Markalar,
- Patentler
- Tasarımlar
- Faydalı Modeller
- Entegre Devre Topoğrafyaları
- Coğrafi İşaretler
- Yeni Bitki Çeşitleri
- Biyoteknolojik Buluşlar
Fikri mülkiyet hakları üzerinde hak sahibi olanların hakları ihlal edildiği takdirde, hak sahibi olanların başvurabileceği çeşitli koruma mekanizmaları mevcuttur. Hak sahibinin açabileceği başlıca davalar ve mahkemeye sunabileceği talepler şunlardır;
Fikir ve Sanat Eserlerine İlişkin İhlaller Halinde:
- Eser sahibinin tespiti davası
- Tecavüzün ref’i davası
- Tecavüzün men’i davası
- Tecavüzün tespiti davası
- Manevi haklara tecavüz halinde manevi tazminat davası
- Şahsi menfaatlerin ihlali halinde manevi tazminat davası
- Manevi hakların ihlali halinde maddi tazminat davası
- Maddi hakların ihlali halinde maddi ve manevi tazminat davaları
- Mali ve manevi haklara tecavüz halinde açılabilecek ceza davaları
- Gerçek olmayan vekaletsiz iş görmeden kaynaklanacak talepler
Marka Haklarının İhlali Halinde:
- Delillerin tespiti davası
- Tecavüzün durdurulması ve önlenmesi davası
- Tecavüzün tespiti davası
- Tecavüzün giderilmesi davası
- Maddi tazminat davası
- Manevi tazminat davası
- İtibar tazminatı
- Hakka tecavüz neticesinde üretilen materyal ile bunların üretiminde doğrudan kullanılan araçlara elkonulması
- Ürünler üzerinde mülkiyet hakkı tanınması
- Markanın silinmesi ve imha
- Hükmün ilgililere tebliği, kamuya yayın yoluyla duyurulması ve ilanı
- Eylem suç teşkil ettiği takdirde açılabilecek ceza davaları
Patent ve Endüstriyel Tasarım Haklarının İhlali Halinde:
- Delillerin tespiti davası
- Tecavüzün durdurulması ve önlenmesi davası
- Tecavüzün tespiti davası
- Tecavüzün giderilmesi davası
- Maddi tazminat davası
- Manevi tazminat davası
- İtibar tazminatı
- Hakka tecavüz neticesinde üretilen materyal ile bunların üretiminde doğrudan kullanılan araçlara elkonulması
- Ürünler üzerinde mülkiyet hakkı tanınması
- Şekil değiştirme ve gereğinde imha
- Hükmün ilgililere tebliği, kamuya yayın yoluyla duyurulması ve ilanı
- Tecavüzün mevcut olmadığı hakkında dava
- Eylem suç teşkil ettiği takdirde açılabilecek ceza davaları
Entegre Devre Topoğrafyalarının Korunmasına İlişkin Dava ve Talepler:
- Tecavüzün tespiti davası
- Tecavüzün giderilmesi
- Hakka tecavüz neticesinde üretilen materyal ile bunların üretiminde doğrudan kullanılan araçlara elkonulması
- Hakka tecavüzle üretilen materyal ile buların üretiminde doğrudan kullanılan araçların mülkiyetinin devri
- Tecavüzün devamını önleyici tedbirlerin alınması (araçların şekillerinin değiştirilmesi, imhası vb.)
- Hükmün ilgililere tebliği, kamuya yayın yoluyla duyurulması ve ilanı
- Maddi tazminat davası
- Manevi tazminat davası
- Tecavüzü kanıtlayan belgeleri talep
- Yoksun kalınan kazanç
- TPE kararlarına karşı itiraz ve dava
- Tecavüzün yokluğu ve tespiti
- Eylem suç teşkil ettiği takdirde açılabilecek ceza davaları
Yeni Bitki Çeşitlerine İlişkin Dava ve Talepler:
- Tecavüzün durdurulması davası
- Hakka tecavüz neticesinde üretilen materyal ile bunların üretiminde doğrudan kullanılan araçlara elkonulması
- Hakka tecavüzle üretilen materyal ile buların üretiminde doğrudan kullanılan araçların mülkiyetinin devri
- Tecavüzün devamını önleyici tedbirlerin alınması (araçların şekillerinin değiştirilmesi, imhası vb.)
- Hükmün ilgililere tebliği, kamuya yayın yoluyla duyurulması ve ilanı
- Maddi tazminat davası
- Manevi tazminat davası
- Yoksun kalınan kazanç
- Bedel davası
- Hakka tecavüz olmadığı davası
- Tespit davası
- Eylem suç teşkil ettiği takdirde açılabilecek ceza davaları
Faydalı Modele İlişkin Hakların İhlali Halinde:
- Faydalı model belgesinin hükümsüzlüğü davası
- Eylem suç teşkil ettiği takdirde açılabilecek ceza davaları
Yukarıda sınai haklara ilişkin olarak açılabilecek davalar ve ileri sürülebilecek talepler, uygun düştüğü ölçüde diğer sınai haklar içinde uygulanır.
